Stalking – Jak rozpoznać? Jak się bronić?

Zjawisko

Stalking jest terminem zaczerpniętym z języka angielskiego, który w tłumaczeniu na język polski oznacza tropienie, podchody, śledzenie, prześladowanie. Pod koniec lat 80. XX wieku słowo stalking zyskało dodatkowy negatywny wydźwięk na skutek zaobserwowania nowego zjawiska społecznego, jakim było obsesyjne podążanie fanów za gwiazdami muzyki i filmu. Początkowo zjawisko dotyczyło głównie sławnych aktorów i muzyków oraz nadmiernie nękających ich osób czyli stalkerów. Znanymi ofiarami stalkingu byli John Lennon, Jodie Foster, a w Polsce Agnieszka Kotlarska. Aktualnie, także w Polsce stalking jest definiowany jako złośliwe i powtarzające się nagabywanie, naprzykrzanie się, czy prześladowanie zagrażające czyjemuś bezpieczeństwu, zaś na gruncie Kodeksu karnego ustawodawca nazwał stalking uporczywym nękaniem. Przyjmuje się, że stalking wyraża się najczęściej w następujących zachowaniach: uporczywym wydzwanianiu, „głuchych” telefonach, dzwonieniu po nocach, nawiązywaniu kontaktu za pomocą osoby trzeciej, rozpytywaniu o ofiarę w jej otoczeniu, wystawaniu pod drzwiami/domem/pracą, wysyłaniu listów, maili, SMS-ów, prezentów, śledzeniu czy kontrolowaniu ofiary, kierowaniu przeciwko ofierze oszczerstw, rozsyłaniu fałszywych informacji, plotek, czy nawet włamaniu do domu ofiary lub – ekstremalnie – jej pobiciu.

Badanie stalkingu w Polsce

Badania nad zjawiskiem stalkingu w Polsce prowadził Zakład Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk z siedzibą w Warszawie. Badanie zostało przeprowadzone pod koniec grudnia 2009 roku na reprezentatywnej, losowej próbie 10.200 respondentów, z których niemal co dziesiąty (9,9%) odpowiedział twierdząco na pytanie, czy był ofiarą uporczywego nękania. Sposób szykanowania ofiar podejmowany przez sprawców był zróżnicowany, najczęściej polegał na rozpowszechnianiu plotek i oszczerstw, nawiązywaniu kontaktu za pomocą osób trzecich, groźbach lub szantażu, częstych, głuchych, obscenicznych telefonach, groźbach pod adresem najbliższych, niechcianych listach, mailach lub smsach, niechcianym robieniu zdjęć, niszczeniu rzeczy, niechcianym dotyku, upublicznianiu wizerunku ofiary. Ponad połowa pokrzywdzonych miała w związku z takim zdarzeniem problemy natury emocjonalnej lub inne natury psychicznej. Ofiary stalkingu wskazywały najczęściej na przygnębienie, depresję, utratę poczucia bezpieczeństwa i strach, a także na złość i irytację. Co trzecia ofiara obawiała się wyjścia z domu, co szósta zadeklarowała, że w wyniku uporczywego nękania utraciła lub zmieniła pracę, zaś co dziewiąta była zmuszona do zmiany miejsca zamieszkania, również aż co dziewiątej ofierze zdarzały się myśli lub próby samobójcze. Połowa pokrzywdzonych stwierdziła, że konsekwencją stalkingu było unikanie pewnych miejsc, ludzi lub sytuacji, a ponad 40% wskazało na pogorszenie się funkcjonowania w życiu zawodowym lub rodzinnym (zob. Stalking w Polsce. Rozmiary - formy - skutki. Raport z badania nt. uporczywego nękania pod redakcją Andrzeja Siemaszki, [w:] A. Siemaszko (red.), Beata Gruszczyńska, Marek Marczewski, Paweł Ostaszewski, Dagmara Woźniakowska-Fajst).

Z raportu wynikało ponadto, że ofiarami stalkingu są częściej kobiety niż mężczyźni, jednak różnice ze względu na płeć nie są znaczne. Co ciekawe, również i wiek w niewielkim stopniu różnicuje ofiary procederu, choć stykają się z nim nieco rzadziej osoby starsze. Brak również istotnych różnic ze względu na miejsce zamieszkania, za wyjątkiem wsi, gdzie odsetek ofiar jest zdecydowanie najniższy. Spore różnice istnieją natomiast pod względem stanu cywilnego: osoby rozwiedzione lub żyjące w separacji są trzykrotnie częściej narażone na stalking niż pozostające w związkach małżeńskich. Ponadprzeciętną podatność na uporczywe nękanie wykazują również żyjący w konkubinacie. Sprawcami stalkingu są w takim samym stopniu mężczyźni, jak i kobiety, co może budzić pewne zaskoczenie.

Stalking w kodeksie karnym

Mając na uwadze wyniki powyższych badań, można stwierdzić, że występowanie zjawiska stalkingu w Polsce jest faktem. Penalizacji tego typu zachowań dokonano wprowadzając przepis art. 190a do systemu prawa karnego ustawą z dnia 25 lutego 2011 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny, do czasu wspomnianej nowelizacji zachowania te pozostawały prawnie indyferentne. Według systematyki Kodeksu karnego stalking to przestępstwo skierowane przeciwko wolności człowieka. Zgodnie z przepisem art. 190 § 1 Kodeksu karnego, uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej winno wzbudzać u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszać jej prywatność. Przestępstwo stalkingu godzi w szereg dóbr prawnych, co powoduje złożoność przedmiotu ochrony. Z ochrony prawnej w szczególności korzysta wolność od zastraszania oraz prawo do prywatności i życia własnym życiem, układanym według własnej woli. Przedmiotem ochrony jest także wolność w zakresie swobodnego dysponowania swoim wizerunkiem i innymi danymi osobowymi, a więc wolność w zakresie samodecydowania o wykorzystaniu informacji o swoim życiu osobistym. Zachowanie sprawcy - wedle definicji ustawodawcy - ma wzbudzać u osoby prześladowanej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszać jej prywatność.

Przywłaszczenie tożsamości

Odrębny typ przestępstwa wyrażono w przepisie art. 190a § 2 Kodeksu karnego. Polega on, kolokwialnie rzecz ujmując, na przywłaszczeniu tożsamości, czyli podszyciu się pod inną osobę poprzez wykorzystanie jej wizerunku lub innych jej danych osobowych. Zachowanie sprawcy musi być ukierunkowane na wyrządzenie danej osobie szkody majątkowej lub osobistej. Zasadność wprowadzenia w art. 190a Kodeksu karnego odrębnego typu przestępstwa uzasadniono faktem, iż jednym z częstych przejawów zjawiska stalkingu jest zamieszczanie zdjęć ofiar i komentarzy ujawniających informacje o nich w Internecie, zamawianie na koszt ofiar różnych niechcianych towarów i usług, a przede wszystkim rozpowszechnianie informacji o pokrzywdzonym, np. w ramach tworzonych bez wiedzy i zgody ofiary kont osobistych na popularnych portalach społecznościowych.

Kwalifikowana forma stalkingu

W przepisie art. 190a § 3 Kodeksu karnego ustawodawca przewidział typ kwalifikowany przestępstwa stalkingu oraz przywłaszczenia tożsamości. Odpowiedzialność stalkera wzrasta, jeżeli skutkiem stalkingu lub przywłaszczenia tożsamości jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, zarówno w przypadku dokonanego, jak i jedynie usiłowanego zamachu samobójczego.

Zagrożenie karą

Oba typy przestępstw, zarówno z przepisu art. 190a § 1 i 2 Kodeksu karnego są występkami zagrożonymi karą pozbawienia wolności do lat 3. Wysokość ustawowego zagrożenia w przypadku przywłaszczenia tożsamości została skorelowana z występkiem uporczywego nękania, przede wszystkim z uwagi na podobny stopień społecznej szkodliwości czynów polegających na wykorzystaniu danych osobowych w celu wyrządzenia innej osobie szkody, dokonywanych najczęściej przy pomocy Internetu lub innych sposobów zwielokrotnienia przekazu, co jest niewątpliwą dolegliwością dla pokrzywdzonego. Typ kwalifikowany przestępstw określonych w przepisie art. 190a § 1 i 2 Kodeksu karnego zagrożony został karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. W motywach ustawodawczych wskazywano, iż granice ustawowego zagrożenia zostały określone na tym poziomie dla zapewnienia pełnej spójności z innymi rozwiązaniami kodeksowymi, w szczególności do sankcji przewidzianej w przepisie art. 151 Kodeksu karnego, która za doprowadzenie do targnięcia się na własne życie za pośrednictwem namowy lub udzielenia pomocy przewiduje odpowiedzialność karną w granicach od 3 miesięcy do 5 lat.

Ściganie stalkingu

Ściganie przestępstwa stalkingu odbywa się na wniosek pokrzywdzonego, który składa się organom ścigania – Policji lub Prokuraturze. W momencie złożenia wniosku, postępowanie karne dalej toczy się urzędu. W przypadku gdy pokrzywdzony targnie się na życie, postępowanie karne przygotowawcze wszczynane jest z urzędu.

Podsumowanie

Według danych zawartych w cytowanym powyżej raporcie, jedynie blisko 40% ofiar stalkingu zwróciło się o pomoc, z czego co druga - czyli jedynie 20% ofiar, a zatem nadspodziewanie mało - do szeroko pojętych organów ścigania, niespełna połowa zaś – do rodziny. O fachową pomoc lekarza, terapeuty lub psychologa zwróciło się blisko 15% pokrzywdzonych, co czternasty zaś szukał porady prawnika. Przestępstwo stalkingu staje się coraz bardziej powszechne z uwagi na dostępność internetowych środków przekazu oraz powszechne umieszczanie w sieci informacji stanowiących o naszej prywatności. Poczta mailowa, komunikatory internetowe, smsy, portale społecznościowe to nasza codzienność. Ułatwiają nam w znacznym stopniu życie, ale też mogą stać się narzędziem przestępstwa. Kiedyś prześladowcy potrzebowali więcej wysiłku, by dotrzeć do ofiary, a od ich obecności, czy uporczywej korespondencji łatwiej było się odciąć. Dziś, by kogoś nękać wystarczy kilka kliknięć. Jako że zjawisko stalkingu jest coraz bardzie popularne, osoby, których dotykają m.in. uporczywe wydzwanianie, „głuche” telefony, wysyłanie nieskończonej ilości maili, SMS-ów, śledzenie czy kontrolowanie, powinny być świadome tego, iż stają się ofiarami przestępstwa, a także iż mogą, a nawet powinny skorzystać z pomocy organów ścigania.